Ενεργειακός Σχεδιασμός Τουριστικών Εγκαταστάσεων

της Ζωής Κοτσάμπαση*

O τουρισμός αποτελεί ένα ταχύτατα αναπτυσσόμενο, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, παγκόσμιο φαινόμενο. Νέοι προορισμοί εμφανίζονται διαρκώς στους τουριστικούς χάρτες, ενώ άλλοι, ήδη αναπτυγμένοι, παρακμάζουν. Νέες μορφές τουρισμού προσπαθούν να ελκύσουν την τουριστική ζήτηση και νέα προϊόντα παρουσιάζονται με σκοπό να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των σύγχρονων τουριστών. Οι επιλογές πλέον είναι πολλές και ο ανταγωνισμός των τουριστικών προορισμών και εγκαταστάσεων μεγάλος. Η διαρκώς αυξανόμενη τουριστική ζήτηση δημιουργεί πίεση για τουριστική ανάπτυξη, ακόμα μεγαλύτερη όταν ο προορισμός είναι μια περιοχή με περιβαλλοντική ευαισθησία ή πολιτισμικό ενδιαφέρον. Το σημαντικότερο στοιχείο των τουριστικών προορισμών, στις περισσότερες των περιπτώσεων, είναι το ίδιο το περιβάλλον, στο οποίο ο τουρισμός λειτουργεί ολιστικά διεκδικώντας διαρκώς περισσότερο χώρο για υποδομές και δραστηριότητες. Καθώς βασίζεται σ’ αυτά τα περιβαλλοντικά στοιχεία δημιουργεί πιέσεις που απορρέουν από τις νέες χρήσεις στους πόρους αυτούς, με αρνητικές αλλά και θετικές επιπτώσεις και πιθανώς κινδύνους απώλειας, σημαντικής αλλοίωσής τους ή και υποβάθμισής τους στις περιπτώσεις που δεν έχουν οριοθετηθεί οι δράσεις. Η ισορροπία αυτού του συστήματος είναι δυναμική και εξαρτάται από τον τρόπο και τον βαθμό της ανθρώπινης παρέμβασης στο περιβάλλον. Ο τουρισμός όμως δεν αποτελεί το ουσιαστικό πρόβλημα, αλλά η αδυναμία ελέγχου και οργάνωσής του. Υπό ελεγχόμενες συνθήκες ανάπτυξης έχει την δυνατότητα να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο ανάδειξης της φυσικής και πολιτιστικής ταυτότητας μιας περιοχής, ενώ μπορεί να συμβάλει και στην άμβλυνση των περιφερειακών ανισοτήτων σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό-διεθνές επίπεδο.

Από το σύνολο των πεδίων που επηρεάζονται καταλυτικά από τον τουρισμό, η κριτική που αυτός υπόκειται επικεντρώνεται κυρίως σε αυτά που αφορούν στην ορατή επέμβασή του στο χώρο. Και πιο συγκεκριμένα στον οικοδομικό όγκο, στις μορφές, στην άναρχη επέκτασή του και στις ενεργειακές απαιτήσεις για την λειτουργία του. Όμως η επίδρασή του στο περιβάλλον γενικότερα είναι σημαντική και πολυδιάστατη. Για τον λόγο αυτό τα τελευταία χρόνια γίνεται αναφορά στην αειφορική – βιώσιμη διάσταση της τουριστικής ανάπτυξης η οποία βρίσκεται σε άμεση σχέση με τον ολοκληρωμένο ενεργειακό σχεδιασμό. Αυτός αφορά όλους τους τομείς κατανάλωσης ενός συγκροτήματος (κτίρια, περιβάλλων χώρος, προμήθεια εξοπλισμού, ενεργειακή συμπεριφορά εργαζομένων και επισκεπτών κλπ). Καθώς ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων συσσωρεύεται στους χώρους υποδοχής, το διαρκώς επεκτεινόμενο τουριστικό τοπίο απαιτεί την ίδια ισορροπημένη διαχείριση όσο και το απειλούμενο φυσικό περιβάλλον. Αναζητά βιώσιμες στρατηγικές ανάπλασης, ισορροπία ανάμεσα στο φυσικό και το κτισμένο, αξιοποιώντας τις φυσικές συνισταμένες. Στο πλαίσιο αυτό σκοπός της συνθετικής προσέγγισης των ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων σκόπιμο είναι να γίνεται με βάση τις κάτωθι συνισταμένες:
• Την διερεύνηση των δυνατοτήτων της εκμετάλλευσης του παθητικού ηλιακού σχεδιασμού στη φάση της αρχιτεκτονικής μελέτης καθώς το κέλυφος των κτιρίων θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ένα δυναμικό φίλτρο, που μετατρέπει τις εξωτερικές κλιματικές συνθήκες στις επιθυμητές συνθήκες εσωτερικού μικροκλίματος για εξοικονόμηση ενέργειας και εξασφάλιση θερμικής και οπτικής άνεσης. Η θερμική αδράνεια του περιβλήματος είναι σημαντικός παράγοντας στην βιοκλιματική συμπεριφορά των κτιρίων η οποία σε συνδυασμό με ενεργητικά συστήματα να έχει σκοπό την δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων για την λειτουργία των οποίων θα απαιτείται η ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας.
• Την θέσπιση κριτηρίων για τον σχεδιασμό του ελεύθερου περιβάλλοντος χώρου με γνώμονα την εκμετάλλευση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και την εξοικονόμηση των φυσικών πόρων.
• Τον ορισμό γενικότερων προδιαγραφών για την δημιουργία συγκροτημάτων που να συντελούν στην οργανική σύνδεση κτιρίων και περιβάλλοντα χώρου, τα οποία να εγγράφονται ομαλά στο τοπίο.

Ενώ στις περιπτώσεις εκσυγχρονισμού ήδη υπαρχόντων εγκαταστάσεων θα πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψη η βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς που θα έχει σαν παράλληλο αποτέλεσμα την μείωση του κόστους λειτουργίας τους.

Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη
Με το τέλος του 20ου αιώνα σημαντικές θεωρούνται οι περιοχές τουριστικής υποδοχής και μελετάται η ισορροπημένη ανάπτυξή τους, με κύριες παραμέτρους αυτές της προστασίας του περιβάλλοντος – φυσικού και ανθρωπογενούς – της ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας με τρόπο που να σέβεται τις αρχές της βιωσιμότητας. Έτσι υιοθετείται ο όρος «βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη» για να περιγράψει τον τύπο του τουρισμού που δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και περιβαλλοντική δομή της κάθε τουριστικής περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό μελετώνται και εφαρμόζονται μέτρα για τις χρήσεις γης τα οποία σκοπό έχουν να μεγιστοποιήσουν τα περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη από τον τουρισμό περιορίζοντας ταυτόχρονα τις αρνητικές περιβαλλοντικές και πολιτισμικές συνέπειες.
Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη συνδέεται άμεσα με το περιβάλλον, με την ανάγκη κάλυψης των μελλοντικών αναγκών, την διασφάλιση της ποιότητας ζωής και την ισότητα των ευκαιριών. Σε σχέση με το περιβάλλον ορίζει την φέρουσα ικανότητα των τόπων υποδοχής η οποία οριοθετεί τις δράσεις επισημαίνοντας ότι η υπέρβαση των ορίων αυτών οδηγεί σε μη αναστρέψιμη κάμψη των φυσικών αλλά και των ανθρωπογενών πόρων. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της βιώσιμης ανάπτυξης είναι η υιοθέτηση οργανωμένων δράσεων από το σύνολο των εμπλεκόμενων φορέων –δημόσιων και ιδιωτικών- και ο σωστός συντονισμός τους ενώ απαιτείται λεπτομερής σχεδιασμός που θα λαμβάνει υπ’ όψη παραμέτρους όπως:

• Τους τουριστικούς πόρους μιας περιοχής, τα χαρακτηριστικά τους και τις δυνατότητες αξιοποίησής τους.
• Τις υποδομές (τουριστικές και μη) γενικότερα της περιοχής που δυνητικά επιδρούν στην τουριστική προσφορά, ζήτηση και εξυπηρέτηση.
• Το είδος και το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών.
• Το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο που σχετίζεται με την τουριστική ανάπτυξη.
• Τις υπάρχουσες έρευνες και μελέτες σχετικά με το επίπεδο της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής, τις δυνατότητες και τις προοπτικές της.

Η Ελληνική πραγματικότητα
Γενικά αναφερόμενοι σήμερα στην παρουσία της Ελλάδας στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη επισημαίνουμε ότι το σύνολο των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας (πολιτισμικό κεφάλαιο, κλίμα, πολυνησιακός χαρακτήρας, μήκος και ποιότητα ακτών, φυσικό περιβάλλον, ποικιλία και έντονη εναλλαγή της μορφής και του είδους των πόρων, πυκνότητα και ποικιλία των περιοχών του ιδιαίτερου φυσικού κάλλους), την καθιστούν σημαντική στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη ως προς τις δυνατότητες ανάπτυξης των περισσότερων από τις μορφές σύγχρονες μορφές τουρισμού και μάλιστα υψηλών απαιτήσεων. Ωστόσο καθίσταται σαφής μέχρι σήμερα ο τροπισμός του τουρισμού στους παραθαλάσσιους προορισμούς.

Τα κύρια χαρακτηριστικά του ελληνικού τουρισμού είναι :
– Η απήχηση της χώρας κυρίως στις αγορές της Δυτικής Ευρώπης.
– Η επικράτηση του μαζικού τουρισμού και η περιορισμένη ανάπτυξη άλλων μορφών τουρισμού.
– Η περιβαλλοντική υποβάθμιση σε μερικούς προορισμούς.
– Η έντονη εποχικότητα που καθιστά αναγκαίο τον εμπλουτισμό του τουριστικού προϊόντος με δραστηριότητες που επιμηκύνουν την τουριστική περίοδο (προώθηση αστικού τουρισμού, συνεδριακού τουρισμού, τουρισμού γκολφ, κλπ).
– Η μειωμένη προσβασιμότητα ορισμένων προορισμών.
– Το μη ικανοποιητικό επίπεδο υπηρεσιών, στις περισσότερες των περιπτώσεων, η απαξίωση σημαντικού ποσοστού των τουριστικών καταλυμάτων παρά την επιχειρούμενη αργή αλλά σταθερή ποιοτική αναβάθμιση του ξενοδοχειακού δυναμικού βάσει νέων προτύπων, οι ελλείψεις σε ειδικές τουριστικές υποδομές καθώς και οι δυσλειτουργίες (υπερσυγκέντρωση λειτουργιών και χρήσεων, κυκλοφοριακή συμφόρηση, έλλειψη χώρων στάθμευσης, κ.λπ.) που παρουσιάζουν πολλοί τουριστικοί προορισμοί με την παρεπόμενη υποβάθμιση του περιβάλλοντος.

Η εξοικονόμηση ενέργειας, από την οποία εξαρτάται άμεσα η ποιότητα του περιβάλλοντος, αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική προτεραιότητα τόσο της ευρωπαϊκής όσο και της εθνικής ενεργειακής πολιτικής. Για την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί, μεγάλη βαρύτητα έχει η εφαρμογή σχετικών μέτρων για τον περιορισμό της κατανάλωσης ενέργειας και αύξηση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων και των εγκαταστάσεων εν γένει.

Η αναγκαιότητα αυτή έχει ήδη αποτυπωθεί σε ευρωπαϊκό θεσμικό επίπεδο με την οδηγία 2002/91 και την 2006/32 για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και την ενσωμάτωση συστημάτων ΑΠΕ σε αυτά, όπως αναθεωρήθηκαν με την 31/2010 με την οποία ορίζεται όπως τα κράτη μέλη πρέπει να εναρμονιστούν με τους επιβαλλόμενους όρους μέχρι τις 9 Ιουλίου του 2012. Πρόσφατα δε σε εθνικό επίπεδο προβλέπεται από το εθνικό θεσμικό πλαίσιο με την ψήφιση των νόμων 3661/2008 (ενσωμάτωση της οδηγίας 2002/91) και 3855/2010 (ενσωμάτωση της οδηγίας 2002/91), τον νόμο 3851/2010 για την επιτάχυνση της ανάπτυξης των ΑΠΕ για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η θέσπιση συγκεκριμένων υποχρεωτικών παρεμβάσεων εξοικονόμησης ενέργειας και η έγκριση του Κανονισμού Ενεργειακής Αποδοτικότητας των Κτιρίων (Κ.Εν.Α.Κ.). Ο ολοκληρωμένος ενεργειακός σχεδιασμός αφορά όλους τους τομείς κατανάλωσης ενός συγκροτήματος (κτίρια, περιβάλλων χώρος, προμήθεια εξοπλισμού, ενεργειακή συμπεριφορά εργαζομένων και επισκεπτών κλπ). Πιο συγκεκριμένα σε σχέση με τα κτίρια προβλέπει:
• Την έκδοση πιστοποιητικού ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων.
• Τον καθορισμό ελάχιστων ενεργειακών απαιτήσεων για τα νέα κτίρια.
• Τις συστάσεις για οικονομικά αποδεκτές βελτιώσεις ενεργειακής απόδοσης.
• Την τακτική επιθεώρηση των Η/Μ εγκαταστάσεων των κτιρίων.
• Την απαίτηση ότι όλα τα νέα κτίρια που θα κατασκευάζονται από τις 31/12/2020 και μετά να είναι σχεδόν μηδενικής κατανάλωσης.

Ορίζονται λοιπόν οι ελάχιστες προδιαγραφές οι οποίες εφαρμόζονται κατά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των κτιρίων με στόχο τον περιορισμό στο ελάχιστο των ενεργειακών τους απαιτήσεων για θέρμανση, ψύξη και φωτισμό. Για τον σκοπό αυτό θα πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψη η χωροθέτηση του κτιρίου στο οικόπεδο, η ενσωμάτωση τουλάχιστον ενός παθητικού ηλιακού συστήματος, η ηλιοπροστασία των κτιρίων, η αξιοποίηση του φυσικού φωτισμού, η απαιτούμενη θερμική θωράκιση του κτιριακού κελύφους με την εφαρμογή κατάλληλης θερμομόνωσης και των ενεργειακά αποδοτικών κουφωμάτων, ενώ οι ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις να λειτουργούν συμπληρωματικά με σκοπό την εξασφάλιση του ελάχιστου κόστους λειτουργίας των τουριστικών συγκροτημάτων. Μέριμνα από το Υπουργείο Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας, Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων λαμβάνεται καθώς με το πρόγραμμα «Πράσινος Τουρισμός» να επιδοτούνται δράσεις που αφορούν στην υλοποίηση επενδύσεων από επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται ως ξενοδοχειακά ή λοιπά τουριστικά καταλύματα και λειτουργούν εντός της Ελληνικής Επικράτειας.
Στην κατεύθυνση αυτή οι τουριστικές μονάδες που ενισχύονται μέσω αυτής της πράξης καλούνται να βελτιώσουν τις λειτουργικές τους υποδομές και τις επιχειρησιακές τους διαδικασίες με οικολογικό προσανατολισμό, αξιοποιώντας τα ιδιαίτερα τοπικά, γεωγραφικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά τους . Προτείνεται, λοιπόν, ένας τουριστικός σχεδιασμός διάδρασης ο οποίος να καλεί επενδυτές, μελετητές και χρήστες να συλλάβουν την υλική υπόσταση των μεταβαλλόμενων υποδοχέων της τουριστικής λειτουργίας και όχι μόνο τα υλικά πλαίσια των προκαθορισμένων αναγκών των επισκεπτών. Κι’ όλα τα ανωτέρω με δεδομένο ότι μόνο η ποιότητα μπορεί να εξασφαλίσει το μέλλον του τουρισμού.

---

(*) Ζωή Κοτσάμπαση: Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π. 1986.MSC Βιοκλιματικός Σχεδιασμός Πόλεων & Κτιρίων 2012.
Διατηρεί αρχιτεκτονικό γραφείο στην Αθήνα από το 1986. Ασχολείται με αρχιτεκτονικές μελέτες κτιριακών έργων
και κυρίως ξενοδοχειακών συγκροτημάτων. e-mail: zkarch@otenet.gr